Sığınmacılarla ilgili olarak sahadaki ihtiyaçlar arasında savunuculuk güncel olarak ilk sıralarda yer alıyor. Çünkü geldiğimiz aşamada onların da onlarla dayanışma içindeki kişilerin de sesleri yeterince duyulmuyor. Oysa duyulmalı. Sesi kısılanların ve sessizleştirilenlerin yanında durmak, onların sesini çoğaltmak, sorunlarını görünür hâle getirmek gerek. Peki, bunu nasıl yapmalı?

Bu yazı sığınmacıların adım adım nasıl hedef tahtasına oturtulduğunu, meydanın ayrımcı odaklara nasıl bırakıldığını ele alıyor ve savunuculuk ihtiyacının nasıl karşılanması gerektiğini tartışıyor.

Sığınmacıların şeytanlaştırılması, Suriye göçünün başlangıcına kadar giden uzun bir tarihe sahip. Ama bugünkü düzeyine elbette 13 yıl önce ulaşmadı.

Suriye’de rejimin zulmünden ve katliamlarından dolayı insanların kitlesel olarak evlerini terk ederek Türkiye’ye geldiklerinde ilk net olumsuz yargı ve suçlamalar, başta CHP olmak üzere seküler milliyetçi çevrelerle Suriye’deki Baas rejimini mezhepçi bir körlükle inanç temelli olarak savunan çevrelerden geldi. Kılıçdaroğlu Suriyelileri keskin bir nefret diliyle hedef tahtasına koyduğunda, toplumda onlara yönelik yaygın bir önyargı yoktu. Hatta dayanışma ve sempati ifadeleri belirgindi. MHP ve diğer siyasi partilerin dili bile Suriyeliler konusunda o kadar kötü değildi.

İkinci saldırı sosyal medya üzerinden geldi. Bunun bir kısmı iç, bir kısmı da dış kaynaklıydı. Sosyal medya Türkiye’nin yumuşak karnıydı ve adeta bokstaki gibi birileri de “oradan çalıştı.” Twitterdan facebooka sayısız sahte hesap üzerinden her kesime hitap edecek farklılaşmış bir ayrımcılık diliyle sürekli yayın yapıldı. Sırf bu amaçla kurulmuş sahte hesaplardan uzun süre sahte görsellerle gerçek, hayal ve haberi karıştıran, sıkışınca “şakaydı” dedirten paylaşımlar yapıldı. Kötü bakışlı bir adamın resmini koyarak “Suriyeli bakan, Türkiye’de çoğalacağız dedi” gibi (Gerçekte ise ne öyle bir Suriyeli bakan vardı, ne de öyle bir açıklama) paylaşımlar artarak devam etti. Ta ki bu yayınlar bir taban bularak, kendi kendisini yeniden üreten bir kötülüğe dönünceye kadar.

Sosyal medya üzerinden yapılanların üç-beş ırkçının işi olmadığı açıktı; zaman, emek ve harcama gerektiren bir kurgu ile profesyonel bir siyasal iletişim dili söz konusuydu ve bu hâliyle Türkiye’deki malum çevrelerin propaganda becerisini fazlasıyla aşıyordu.

Ancak bu aşamada bile, Ekşi Sözlük’te “Suriyeliler” başlığı altında kötülük oluk gibi akarken, toplumda belirgin bir önyargı ve nefret dalgası hissedilmiyor, bilimsel araştırmalara bu tür bulgular yansımıyordu.

Ancak 2015-2016 yıllarına gelindiğinde, toplumdaki tek yönlü yayın, telkin ve propaganda etkisini göstermeye başladı. 2016 yılında Başbakan Erdoğan “Suriyeli kardeşlerimize vatandaşlık imkânı vereceğiz” açıklaması yaptığında CHP, HDP ve MHP’den tepki geldi. CHP “milli irade diyordun, haydi o zaman referandum yap” derken, HDP’den de “kendine o kadar güveniyorsan referanduma götür” açıklaması geldi. Hiçbir konuda olmayan, görülmeyen dokunaklı bir yakınlaşma, göz yaşartıcı bir “birlik ve beraberlik duygusu”ydu muhalefette gözlemlenen. Ve bütün bunlar olurken ortada Zafer Partisi yoktu.

Sağdan sola muhalefetin, iktidar mücadelesinde “en alttakiler”in üstüne basmakta beis görmemesi, son seçimlere kadar devam etti. 2023 Başkanlık seçiminde Kılıçdaroğlu ana propagandasını sığınmacıları gönderme üzerine kurup, 100 yıl sonra yeni bir tehcir vaat ettiğinde bile, kendisini demokrat olarak tanımlayan birçok siyasi partinin ona desteği değişmedi. Gelecek ve DEVA da “ortak mutabakat”ın tehcir maddesini onayladılar.

Ancak sığınmacılar konusunda ilk günah muhalefetinse ikinci günah iktidarındı. Yıllar içinde CHP düzenli olarak dezenformasyon yaparken, sosyal medya üzerinden bir operasyon yürütülürken ve genellikle Atatürkçü-Kemalist profiller altında yalan yanlış bilgilerle sığınmacılar bir eli yağda devlet kaynaklarını tüketip, hastanede, okulda öncelikli “zevkusefa içindeki birinci sınıf vatandaşlar” olarak resmedilirken, iktidar suskun kalmayı tercih etti. Kamu Diplomasisi Başkanlığı gibi tam da bu amaçla kurulmuş birimler görevini yapmadı. Kurumlar çalışmadı veya çalıştırılmadı.

Suriyeliler konusunda sosyal medyayı teslim almaya başlayan dezenformasyon içeriklerinin ağırlıklı olarak yurtdışı kaynaklı olduğu, Rusya ve İran’dan geldiği gibi açıklamaların kimi zaman devlete ve hükümete yakın çevrelerden gelmesine rağmen, bu çevrelerin mülteci meselesi üzerinden bazı devletlerin müdahalesinden ve bu anlamda bir “dış operasyon”dan söz etmelerine rağmen, en azından ilk planda alınabilecek önlemler kapsamında bilgi güvenliği ve doğru yönde bilgilendirme temelli adımlar atmasının beklenmesine rağmen, bunların hiçbiri olmadı.

Sonuçta muhalefetin ayrımcı propaganda yaptığı, iktidarın da konuşmadığı yıllar içinde ayrımcı önyargı kamusal algıya nüfuz etmeye başladı. Artık 2019 yılına gelindiğinde bu konuda yaygın bir önyargıdan ve “Suriyeliler dilediği üniversitede bedava okuyor” türünden gerçek dışı bilgiye dayalı kanaatlerden ve ekonominin kötüleşmesini de Suriyelilere bağlayan açıklamaların -aksinin dile getirilmediği bir ortamda- ikna ediciliğinden söz etmek mümkündü.

Üçüncü aşama savunucuların yıldırılması ve bertaraf edilmesiydi. Burada da oldukça sistematik bir iletişim dili, adeta iş bölümü vardı. “Sığınmacıları savunan, dincilerle Kürtçülerden başka kimse kalmadı” diye söylüyordu gururla, sadece Suriyelilere değil dindarlara, Kürtlere ve kadınlara karşı da sicili kötü bir gazeteci. Sosyal medyada Suriyelilerle ilgili olumlu paylaşımlar yapanlar özellikle hedef seçildi. Onlara yönelik özelleştirilmiş bir itibarsızlaştırma, küçültme ve hedef alma söz konusuydu. Sonuçta bunda önemli bir başarı da sağlandı. Sosyal arena mülteci savunucularından boşaldıkça, ana akım siyasetçiler ve ana akım medya iktidarla mücadelede sığınmacıları manivela olarak kullanarak ırkçılık ve ayrımcılıktan nemalanma imkanını değerlendirmeyi tercih ettikçe, ayrımcılık daha fazla yükseldi. Zafer Partisi kurulduğunda böyle bir ortam büyük ölçüde oluşmuştu.

Nereden başlamalı?

“Bizde ırkçılık olmaz, benim çocuğum yapmaz” dememek gerektiğini yaşayarak öğrendik. “Bazen bütün bir toplum da şeytanın egemenliği altına girebilir” diyor Horkheimer. Neyse ki henüz o aşamada değiliz, ama sessiz kalırsak yaygın ama derin olmayan mülteci düşmanlığının toplumun kılcal damarlarına doğru derinleşerek sirayet etmesi de pekâlâ mümkün. Dahası, dünya da doludizgin oraya doğru çekiliyor. Milliyetçi tepkisellik, yabancı düşmanlığı, ayrımcılık ve ırkçılık artık pek çok toplumda egemen fikirlerin bir parçası hâline gelmiş durumda.

Bütün bir dünyanın sorunlarını çözemeyiz elbette. Ama bir yerden başlayabiliriz.

Bunun için ayrımcı ve ırkçı kötülüğün en fazla üreme ve topluma enfekte etme imkânı bulduğu yere bakmak ve oradan başlamak gerek. Kimsenin avucunda tutmak istemediği, bir kor veya ateş gibi üstünden atmaya çalıştığı, en çok adaletsizlik üreten yerden yani. Mültecilerden.

Kimseye prim sağlamayan, herhangi bir kesimin kendi hakkını değil başkasının hakkını savunması anlamına gelen ve örgütlü bir kötülük tarafından sürekli olarak saldırıya uğramayı ve itibarsızlaştırılmayı sineye çekmeyi gerektiren bir konudur mülteci meselesi. Bu yönüyle gerçek bir turnusol testidir. Pek çok hak savunucusunun çirkefe bulaşmamak ve “al evine karına götür” türünden hakaretlere maruz kalmamak için susmayı tercih eder hâle getirildiği bir sorun.

Ve işte tam da bu yüzden adalet ve hak mücadelesine oradan başlamak gerek.

Sahnedeki eksik aktör: Savunucular bekleniyor

Siyasal iletişim tekniklerini iyi kullanan, mülteci haklarını savunanları aynı anda hem ahlakçı argümanlarla hem de küfür ve hakaret ederek sindirmekte talimli ayrımcı ve ırkçı unsurların sesinin gür olduğu yer sosyal medya. Elit kuramcılarının dile getirdiği “Örgütlü azınlıklar örgütsüz çoğunlukları yönetir” kuralı en iyi orada işliyor ve bir şebeke hâlinde faaliyet gösterdikleri için göze çok görünüyorlar.

Ancak sosyal medyanın kısa olmakla beraber oldukça öğretici olan tarihi, doğru ve haklı fikirlerin her hâlükârda etki gücünün çok daha fazla olduğunu gösteriyor. Yalanın yayılma hızı yüksek olabilir; yalan söylemek bir siyasi örgüt ya da çete tarafından ideolojik bir mücadele tarzı veya yaşam biçimi olarak görülüp icra ediliyor da olabilir. Sonuçta hepimiz bu hayatı nasıl yaşayacağımıza dair bir tercih yapıyoruz.

Bugünkü tablonun iç açıcı olmadığı doğru. Ama bu tablo pekâlâ değişebilir; değiştirilebilir. Hem de kısa bir zamanda. Önce bir denge sağlanır, sonra doğru bilgi ve fikirlerin kamusal gündeme egemen olduğu görülebilir.

Bunun için küçük de olsa birlikte hak temelli gündemleştirme yapacak gönüllülere ihtiyaç var. Egemen fikirlere ve yargılara karşı kale gibi sağlam biçimde horlanan ve aşağılananlardan yana durup, başına yıldırımlar yağsa serinkanlılığını bozmadan ısrarla ve inatla doğruları söyleyecek küçük gruplardan söz ediyorum.

Özellikle sosyal medyada bıkmadan, yorulmadan, usanmadan, trolleşmeden, en aşağılık hakaretlere dahi aynı dozda cevap vermeden, daha doğrusu hakaret etmeden, hak temelli bir biçimde mültecilerin meselelerini dile getirecek 30-40 kişi bile bütün atmosferi değiştirebilir. Şu an mültecilerin en fazla ihtiyaç duydukları ve mültecilerin hakları ile ilgili olarak da en fazla ihtiyaç duyulan mesele bu: Savunuculuk meselesi.

Bu nasıl olabilir? Siyasi veya insani sebeplerle bir araya gelen küçük bir grup, makul bir süre makul bir ses çıkarmayı başarırsa, bu konuda bugün susan sayısız insan yavaş yavaş cesaret bularak hak temelli paylaşımlara omuz verecektir.

Bunun için öncelikle savunuculukla ilgili faaliyet yürütmek isteyen grubun iki adım veya aşamadan oluşabilecek bir çalışmaya bu iş için birkaç hafta da olsa zaman ayırması gerekir.

Birinci adımda mülteci meselesinin ne olduğu, dünyada ve Anadolu’da insanların hangi saikler altında göç ettikleri, Türkiye’deki Suriyelilerin, Afganistanlıların ve diğer coğrafyalardan gelenlerin içinde bulundukları durum hakkında konuşmayı mümkün kılacak bir bilgilendirme gerçekleştirilir. Bu ilk adım online olarak tüm herkese yönelik olabileceği gibi grup üyelerine özel de olabilir.

Ancak doğru bilgiye sahip olmak önemli olmakla birlikte yeterli değildir. Bir de doğru bilgiyi doğru bir dille gündemleştirmek gerek. Bunun nasıl yapılabileceğini de bilmek gerek. Buradaki anahtar kavram adaletin ve barışın dilidir. Ama bunun somut pratikte nasıl görünürlük kazanacağı, bir tartışma esnasında sarf edilmesi gereken ve gerekmeyen sözlerle, asla yapılmaması gerekenlere, yani usule dair bilinmesi gerekenler de meselenin ikinci adımı olabilir.

Doğru bilgi ve doğru dille, kamusal gündemi hak temelli bir biçimde dönüştürmek için birlikte yola çıkılabilir. Böyle bir yola çıkıldığında zaman içinde varılacak olan yer, özgürlük, adalet ve barış adına bambaşka, ilk aşamada tahayyül edilenin çok daha ötesinde bir yer de olabilir.

Elbette bu yaklaşımı fazla iyimser bulanlar olabilir. Ama iyimser veya kötümser olmak yapılması gerekeni değiştirmemeli. Öte yandan başarılı olmayı tek başına kamusal gündemi oluşturan fikirleri biçimlendirme gücüne de endekslememek gerek. Böyle bir mücadele, sonuçlarından bağımsız olarak gerçekleştirilmeli. En kötümser yaklaşımla amaçlanan gündemin dönüşümünde beklenen etkinin bir an için gerçekleşmemiş olması söz konusu olsa dahi, böyle bir mücadeleyi birlikte yürütmenin öğreticiliği, bizzat onu gerçekleştirenler üzerindeki sağaltıcı ve olgunlaştırıcı etkisi için yine de değer.

Tarihin zor dönemleri vardır ki o anlarda nerede durduğunuz önemlidir. O zor dönemlerin elde ateş gibi yakıcı olan meselesi, yeni ve daha insani bir gelecek için bir kaldıraç olabilir. Gazze’de soykırımın ürettiği dehşet ne kadar büyükse, burada ortaya çıkan enerjinin küresel düzeyde statükoyu değiştirmeye yetecek kadar güçlü bir potansiyeli ifade etmesi gibi, mülteci meselesi üzerinden yeni bir dönemin kapısı aranabilir.

Ama hepsi bir yana, yeni bir ülkede hayata tutunmaya çalışan bir mülteci çocuğa yalnız olmadığını göstermek ve gözlerinde bir güven ışığı görmek için de uğraşmaya değer.

Bekir Berat Özipek

(Enternasyonal Dayanışma dergisinin ilk sayısında yayımlanmıştır.)